رایحهدرمانی یا آروماتراپی که امروزه به عنوان یکی از شاخههای مهـم علـم پزشکی قلمداد میشود، از علوم کهن است، علومی که در آن از عطر و بوی عصـاره گیـاهـان بـرای درمـان بیماریهای جسـمی و روحـی استفاده میشود.چگونه با رایحهدرمانی درمان میشویم؟
تحقیقات نیز نشان داده است که این علم، به بهبـودی، ایجـاد آرامـش و تأمین سطح انرژی بالا در انسان کمک میکند. در این زمینه حکیم بهنام یوسفیان، محقق طب سنتی و استاد گروه تولید و فنآوری گیاهان دارویی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا در گفتگو با گیاه نیوز در این خصوص صحبت می کند.
جایگاه رایحهدرمانی
رایحهدرمانی به عنوان یک علم در انگلـیس و فرانسـه شـناخته شده است. در فرانسه آن را یک تخصص پزشکی به حساب میآورند، در انگلیس به عنوان یک اقدام مکمل و تلفیقی در نظر گرفته میشود و در استرالیا و آمریکا به عنوان یـک اقـدام مکمـل و فرهنگـی محسوب میشود، در کشورهای غربی نیز به عنوان طب سنتی شـناخته میشود.
اما اسـتفاده از رایحهها از قدیم در طب سنتی مرسوم بوده است و در طب نوین نیز به دلیل عوارض شناخته شده داروهای شیمیایی، گرایش به طب سنتی از جمله رایحهدرمانی مورد توجه مجدد قرار گرفته است.
در این بین، محصولات ترکیبی روغنهای فرار آسپیان دارو مثل: بومادران، رازیانه. نعنا. هفت گیاه و هفت مغز از منابع طب کهن ایران استخراج شده و سریعالاثر جهت رایحهدرمانی است. چون در روغنهای آسپیان دارو، ترکیبات به صورت اجماع و ذوالخاصیه وجود دارد.
اما در خصوص اهمیت رایحهها در اندیشه دانشمندان میتوان دو مثال زد:
افلاطون: از حس بویایی و تأثیر بـوی در بر انگیختن احساسات انسـان سـخن گفتـه اسـت.
بقراط و جالینوس: از آثار بوی خـوش در مزاجهای مختلـف صفراوی، دموی، سوداوی و بلغمی یاد کردهاند.
سابقه رایحهدرمانی
مبنای پایهگذاری دانش رایحهدرمانی در قـرن 18 و 19 تلاشهایی برای شناسایی ترکیبات گیـاهـان دارویـی آغـاز شـد و ایـن امـر پایهای بـرای رایحـهدرمـانی ایجاد کرد. تلاشهای سـه نفـر بـه عنـوان پیشگامان توسعه رایحه درمانی شناخته شده است؛ گاتفوسه یک داروساز فرانسوی بود که واژه رایحهدرمانی را قبـل از جنـگ جهـانی دوم ابـداع کـرد و توانسـت بـا روغـن اسـطوخدوس دستهای سوخته خود را درمان و از قطع شـدن نجـات دهـد. مارگاریت ماری به عنوان پرستار استفاده از روغنهای معطر را جهت کـاهش اسـکارهای جراحـی معرفی کرد و پزشکی به نام جین والنت توانست از روغنهای معطـر بـرای درمان عفونتهای حاد و مزمن استفاده کند.
فواید رایحهدرمانی
در حــال حاضــر تحقیقــات گســترده در زمینــه کاربردهای گوناگون رایحهدرمانی و استفاده از اسـانسهـای گیــاهی در سراســر دنیــا انجــام شده و کاربرد این روش درمانی به عنوان یکی از اجزای طب مکمل بیش از پیش برای محققان و پزشکان مشخص میشود
در کل رایحهدرمانی دارای صرفه اقتصـادی بـوده، عـوارض جـانبی کمتری دارد و موجب ارتقاء حس خوب میشود. همچنین روش سادهای است که نیاز به وسایل خاصی ندارد و حتی مصرف کوتاه مدت آن دارای تأثیر مثبت است.
این شیوه ضمن اینکه برای بیماران موثر است و میتواند در کاهش سطح اضطراب و راحتی بیمـار تاثیرات درمانی سریعی داشته باشـد، برای درمانگران نیـز مفید است.
مطالعات مختلف اثرات رایحهدرمانی را بررسی کردهاند و نتیجه گرفتهاند که این شیوه باعث کـاهش بسـیاری از اختلالات ماننـد افسردگی، اضطراب و استرس میشود و اثرات مثبتـی بـر روی خستگی، فشارخون، نـبض، خواب و تسکین درد و… دارد.
مکانیسم و چگونگی درمان با رایحهدرمانی
در رایحه درمـانی، بـه عنـوان یـک اقـدام مکمـل و جـایگزین، از عصارههای فرار مشتق شده از گیاهان به نام روغنهای اسانسـی که ترکیبات شیمیایی طبیعی هستند، استفاده میشود. در این روش از روغن استخراج شده از گل، ساقه، برگ، ریشه و میوه به صورت استنشاقی، حمام و ماساژ استفاده میشود کـه بعد از جذب از طریق سیستم بویایی یا تنفسـی موجـب بهبـود سلامت ذهن و جسم میشود.
بـوی ناشـی از رایحهها، سلولهای عصب بوبایی و در نهایت سیستم لیمبیک را فعال میکنـد. سلولهای عصبی نیـز بسته بـه نـوع رایحه، نوروترانسمیترهای متفـاوتی مانند آنکفالین، آندروفین، نـور آدرنالین و سروتونین آزاد میکنند و موجب اثرات تسکینی و یا احساس خوب بودن و آرام بخشی میشوند.
ضمنا مواد موجود در روغنهای اسانسی با گیرندههای پیاز بویایی هماهنگ میشوند و روی سیستم لیمبیک که مرکز احساسات است تاثیر میگذارند. اعتقاد محققین بر این است کـه تحریک سیستم بویایی موجب ایجـاد تغییـرات فـوری در پـارامترهـای فیزیولوژیک مانند فشارخون، نبض، کشش عضلات، گشادی مردمـک، درجـه حرارت بدن، جریان خون، فعالیتهای الکترودرمال و فعالیتهای مغزی میشوند.
روغنها و اسانسهای کاربردی در رایحهدرمانی
روغن اسانسی: تمام گیاهان حاوی روغن هستند امـا تنهـا حـدود 3 هزار گیاه حاوی روغن اسانسـی هسـتند کـه بـه آنهـا روغن فرار یا روغـن معطـر نیـز گفته میشود.
روغنهای اسانسی معمـولاً توسـط تقطیـر بـدست میآیند. روغنهایی که با کمک حلالهای شیمیایی تولید میشـوند روغـن اسانسـی واقعـی نیستند. بهطورکلی روغنهای اسانسی کـه از گیاهـان استخراج میشوند چندین برابر تاثیر بیشتر نسبت به خود گیـاه دارند.
انواع اسانسها
ترکیبـات مختلفـی بـه صورت اسانس روغنی در رایحـهدرمـانی اسـتفاده میشود. از میان اسانسهای روغنی میتوان بـه اسـانس نـارنگی، عطر سنبل، بهارنارنج، درخت چای، شـمعدانی، گـل سـرخ، نعنـاء، مـریم گلـی، لیمـو و اسطوخودوس اشاره کـرد. ایـن اسانسهای روغنی به صورت مخلوط و منفرد استفاده میشود اما اسـطوخودوس تقریبـا از رایجترین و مفیدترین گیاهان مورد استفاده در رایحه درمانی اسـت.
نحوه تاثیر اسانسها در انواع روشهای مصرفی
در روش استنشاقی، هنگامی که یک مولکول روغن اسانسی استنشاق میشود از راه تنفسی فوقانی عبور و بـه هوایی تحتانی میرود و از آنجا توسـط عروق خـونی ریه جذب و به همه قسمتهای بدن میرسد. در روش پوستی که از طریق پوست تجویز میشـود، مولکـولهـا از طریـق پوسـت و غشاهای مخاطی نفوذ کرده و از طریق گردش خون به سراسر بدن میروند.
در روش خوراکی هم هنگامی که مصـرف مـیشـوند، وارد مخاط روده شده و از طریق جریان خون در بـدن پخـش میشوند.
ویژگی اسانسها: برخی از روغنهای اسانسی خواص ضـدمیکربی دارند به گونهای که بـا تـاثیر بـر روی دیـواره میکروارگانیسـم موجب خنثیسازی و انعقاد پروتئینهای آن میشوند.
خواص انواع اسانسها
مطالعات انجام شده نشان میدهـد که استنشاق اسانسهـا مـیتوانـد تـاثیر قابـل ملاحظـهای روی سیستم عصبی مرکزی داشته باشد. بعضی از اسانسهـا از قبیـل رزماری و نعناء باعث کاهش فعالیت سیستم عصبی سـمپاتیک میشود. بعضی دیگر مثل فلفل و گریپ فـروت باعـث افـزایش فعالیت سیستم عصبی سـمپاتیک مـیشـوند.
گفتنی است که رایحهدرمانی استنشاقی بـه دو طریق مستقیم و غیرمستقیم اجرا میشـود.
روشهای بکارگیری اسانسها
در روش مسـتقیم، استنشاق رایحه مستقیماً توسط بیمار از طریق چکانـدن 1 تـا 5 قطره از اسانس کنار صورت بیمار و استنشاق رایحه برای 5 تـا 10 دقیقه تجربه میشود. در روش غیرمستقیم از دستگاه بخـور استفاده میشود که با ایـن روش اسـانس بـه قطـرات کوچـک شکسته شده و در محیط پراکنده مـیشـود.
نمونههایی از تاثیر رایحهدرمانی بر بیماریها
افسردگی و استرس: استرس یک حالت فیزیولـوژیکی و سایکولوژیک و تـنش جسمی است که فرد در هنگام مواجهه با محیطی که نمیتوانـد با آن تطابق پیدا کند، بوجود میآید. از دیدگاه پزشکی اسـترس میتواند منجر بـه بسیاری از بیمـاریهـا شـود و تسکین آن از اساسیترین وظایف کارکنان درمان و مراقبت است. زیرا بستری شدن میتواند موجب اسـترس شـود.
-اختلال خواب: خواب موجب ریکاوری در برابر فعالیـتهـای جسمانی و حفظ سلامتی میشود و لذا داشتن مقدار کافی خواب ضروری است. نتایج مطالعات نشان دادهاند که رایحهدرمانی بـه عنـوان یـک اقدام غیردارویی در بهبود کیفیت خواب مادران بعد از زایمان، کیفیت خواب بیماران ایسکمیک قلبـی بستری و کیفیت خواب دانشجویان سالم ژاپنی موثر است.
-تمرکز و هوشیاری ذهنی: نتـایج یک مطالعه بر روی تعدادی داوطلب نشان داد که روغن اسطوخودوس موجب کاهش واضح فشارخون، ضربان قلب و درجه حرارت پوست میشود. همچنین افـراد از نظر خلقی مواردی همچون فعالتر بودن و احسـاس سرزندگی بیشتری را در مقایسه با گـروه کنتـرل گـزارش کردنـد.
درد: بکار بردن بسیاری از روشهای دارویی تسکین درد مانند مخدرها و ضدالتهابهای غیراستروئیدی عـلاوه بـر تحمـل هزینههای زیاد، عوارضـی همچـون سرکوب سیستم تنفسی، خونریزی و تهوع را به همـراه دارد. گفته میشود که ماساژ بـا تحریک تولید اندروفین موجب تسکین درد میشود. حال آنکه اضافه کردن روغنهای معطر از طریق کاهش اضطراب موجب تسکین بیشتر درد میشود.
سرطان: ماساژ بـه همراه رایحهدرمانی مـیتوانـد بـه کـاهش رنـج و تطـابق بهتـر بیمــاران بــا تشــخیص سرطان و همچنــین کــاهش عوارض درمانهای سرطان کمک کند.
در کل محصولات روغنهای فرار ترکیبی آسپیان دارو مثل: بومادران، نعنا، رازیانه، هفت مغز، هفت گیاه و… اثربخشی خوبی بر رایحه درمانی دارد.